Kerďam vaš tumenge o vebova seri pal o foros Chrastava andre romaňi čhib. Pre
kale vebova seri kamas te phenel kole dženenge, so vakeren romanes, zakladna
informaciji pal e historija amare forostar, so hin andre Čechiko republika pro
severozapados.
O Michael Canov – o starostas
Andal čechiko čhib prethode: e Jindra Marešovo the o Jan Ort
E historija le foroskeri
La Chrastavakeri historija hiňi bari the barvaľi. Peršo genas pal o foros andre
kňiška andal o berš 1352, so hiňi pal oda sar pes poťinenas o desatki. O foros
odoj vičinenas Cratzauia. Vaš oda šaj amenge gondoľinas hoj akor imar sas
e Chrastava baro foros. Mek the bareder le Libercistar, so hin pašal. O foros
chudňa te barol andre peršo jepaš 13. šelberšestar. Akor o čechiko kraľis
Přemysl Otakar II vičinďa le nipen andal o pašutne thema, kaj te aven te bešel
paš e hraňica, kaj akor o nipi mek na dživenas O kraľis kamelas, kaj te lačharen
o phuv the o them. Chrastavate avle jekbuter o baňika andal e Pirna so hin
adaďives andre Sasko. Pro than kaj sas peršo o lužicko-srbska gava (na džanas či
oda hin čačipen) zathode o foros the chudne odoj te chanel o trasta, sar hin
charkum (mňeďos), cinos, olovos, rup, trast the but aver.
Mek paš o Husiti chudle Chrastavatar te phirel spanilé jízdy, sar pes
phenelas. Upral o foros, pre kajso cikneder heďocis sas o kaštuno kašťiľis so
sas le Mikulašiskero andal o Kajšperk. Jov kamelas kaj te avel les vareso
kalestar, hoj pal dojekh sera sas o mariben u peskere slugadženca phirlas te
čorkerel andre Lužica, so sas pašal. O slugadža andal o Šestiměstí arade oda
kašťiľis andro berš 1433. O Šestiměstí sas slugadžipnaskero the bikenavibnaskero
jekhetaňiben khatar šov fora - Kamenz, Löbau, Bautzen, Zittau, Görlitz the Lubań.
Avka sar the o kašťiľis sas rozmardo calo foros, the e khangeri the e radňica.
Paľis sas o foros čoro, o nipi denaškerenas het, the pre bare dešberša odoj na
džanas aňi o bikenavibena aňi aver buťa.
16. dži 17. šelberšeste mušinenas o Chrastavakere te rodel vareso aver sar peske
te zarodel, sostar te dživel. Andro heďi imar našťi chanenas, na sas odoj imar o
trasta. Avka zathode perša manufakturi - ajse cikne tovarňici andro khera.
Kerenas odoj o patave (o latki) so šaj lendar sivenas o renti the aver. Avka
chudňa o bikenaviben le patavenca. Oda sas andro berš 1815, kana ačhade perši
tovarňa - le Pollackoskeri. Sas odoj, kaj adaďives hin e bar paš e khangeri. Tel
jekh šelberš sas Chrastavate imar buter sar deš kajse tovarňi pro patave.
Andro berš 1855 e Chrastava ačhiľa okresnone foroske the andro berš 1859 sas
odoj phundraďi e železňica Žitavatar dži Liberciste. Vaš oda akor chudňa
Chrastavate te barol o kulturno dživipen, the o prumislos. Andro foros sas
zathode vajkeci jekhetaňibena le manušenca, so rado kerenas chočsave veci.
Khatar e Chrastava sas but karčmici, kaj phirenas o nipi so avenas pro vileti
the but aver. Andro berš 1870 odoj chudňa te kerel okresno sudos.
Pal o Mňichovsko dovakeriben (Mnichovská dohoda) ile o kotor le čechikone
themestar - o Sudeti. Charastava sas andro Sudeti, u vaš oda ačhiľa andre Trito
Riša (Třetí Říše). Kavka sar the andre aver kajse fori, the Chrastavate,
andre tovarňa Spreewark (nadur la mašinengera staňicatar), chudne te
kerel granati the aver zbraňi. Andre tovarňa kernas jekbuter o andrephandle,
paľis kole džene, so sas andro totální nasazení, sar pes phenelas, the o
džuvľija andal o koncentračno taboris, so sas nadur. Dži adaďives šaj arakhen
pro heďos upral e tovarňa o kotora la lanovkatar, so laha anenas bibachtale
jepaš-kerde sersami andro detašovana thana kaj len prikerenas. Šaj odoj arakhen
the but trastune kotora, pre bacht lendar imar na kerde municijia. Imar našťi
kerde, bo 9. majoste 1945 avle Chrastavate o rusika tanki u kerde (bijo mariben)
agor ole maribnaske, so sas jekgoreder andre manušengeri historija. Ňiko našťi
rachinel, keci džene sas andro mariben tele marde the murdarde.
O bibachtaľipena agorisaľile ča kamukeri. O Čechi, so avenas pale andro Sudeti,
jekhetane ole manušenca so jilestar ňenavidzinenas le Ňemcen, demade andro foros
u marenas kaľarenas u tele marenas le Ňemcen, so adaj dživenas. Kavka chudne o
Čechi te bičhavel het le Ňemcen so dživenas pro Čechi paš e hraňica. Jekgoreder
kerenas le Ňemcenca anglunes, kana oda savoro chudelas. Le Ňemcenge pre kada
pasinel jekh lav – Vertreibung (avritradňipen).
Chrastavate sas mek anglo mariben 8000 džene, kajča andro berš 1948 imar ča 3000
džene. Oda sas nalačho vaš o foros, mek sar adoj avle but džene bijo tajsutne
ďivesa, so kamenas te lel kole thanestar so jekbuter ča vaš peske. Maškar o
berša 1948 - 1989, tel o lole čercheňa, o nipi, so adaj dživenas, našťi
ľikerenas pengere neve sikhľipena, so chudne te ľikerel takoj pal e vojna. Vaš
oda adaj pro agor 80. berša ačhiľa ča šivo, avrimardo foros bijo tajsutne ďivesa.
Savoro ačhiľa feder sar chudne 90. berša, pal e Sametovo revolucija. Pro foros
chudne te kerel o nipi, so kamenas te kerel vaš e Chrastava so jekbuter, kaj te
avel andro foros savoro so odoj majinel te avel, kaj te aven odoj šukar thanora,
kaj pes te ľikeren odoj neve sikhľipena, kaj te avel e Chrastava čačikano foros
le lačhe manušenca. Oda sas pharo drom u sas the mek avena pre leste but
nalačhipena. Sako, ko dživel Chrastavate, korkoro džanel, keci buťi imar kerďam
u so mek mušinas te kerel.
Khera, so ačhavahas u prikerahas pal o berš 2002
O khera la pečovaťelskona službaha
30. septembriste 2003, ftorkone, paťivaha phundraďam pre Turpišoskero drom nevo
kher vaš kola džene, so kampel lendar te bajinel. Kerďam odoj trin maj stejnaka
khera. Andre hin 41 cikne kherora, kaj šaj kola džene bešen.
E jidelňa andre škola
E jidelňa sas andro kher, kaj mek angl’oda sas lovengero kher. Sas cikňi the
nalačhi. Na sas odoj but stolki kaj te bešel u sas odoj problemi le cikne
čhavorenca. Mek odoj sas nalačhe budara u na sas kaj te thovel o renti. O
čhavore mušinenas but te užarel medik chudne o chaben the andre kuchňa pes
phares tavelas. Avka oda sas maj 50 berš. La nevona jidelňaha sas takoj savoro
feder. Chrastavate la ačhavenas maškar o berša 2003 the 2005.
Prikerďi radňica
25. majoste 2005, sar ke amende avľa te dikhel o prezidentos o Václav Klaus,
paťivaha phundraďam prikerďi radňica, so hin pro pľacos 1. máje. Oka ďives the
paľis mek 4. juloste 2005, kana sas Chrastavakere inepi, o nipi šaj avenas te
dikhel andre. Šaj dihkenas andro kher, kaj kerela buťi o starostas, leskero
zaačhado, le foroskero urados the le foroskere žandara. Ko odoj avľa, šaj
dikhelas so le khereha kerďam, mušinďa te phenel, hoj o kher hin but prikerdo
the šaj avas pre leste barikane. Aľe šaj the phučas, kana chudela te avel o kher
kajso sar majinel te avel – peršes vaš o nipi, phundrado savore dženenge.
E zakladno škola
O kher, kaj hin e škola, hin pro pľacos 1. máje. Ačhade les andro berš 1881 u
maškar o berša 2007 the 2008 les prikerenas. Akana amen hin igen šukar škola le
modernone trjedenca. O učiteľa odoj rado sikhľaren u o čhavore odoj rado sikhľon.
Čechiko škola pal 90 berš andro nevo
-
Materinsko škola andre Revolučno ulica hiňi prikerďi
1919 – imar ča paru čhon pal oda so sas zathodo Československo, hiňi Chrastavate
kerďi čechiko škola vaš e čechiko minorita so adaj dživelas. O khera kaj sas o
školi - pro pľacos the paš e khangeri – mek terďon, aľe phiren odoj ča ňemcika
čhavore. Čechiko škola hin andro kher pre Vitkovsko uľica, aľe vaš e škola hino
igen nalačho. O učiťeľis – o Bohumil Honsa – kamel te chudel vareso feder perdal
o čechika čhavore.
1923 – O Bohumil Honsa chudňa so kamelas. Pomožinďa leske the čechiko
spisovateľis o Karel Václav Rais. Jekhetane bičhade o ľil andro československo
parlamentos, so sas akor. Paľis imar o ministerstvi kerde projektos a dine o
love pre peršo Čechiko škola Chrastavate. Odoj pen paľis arakhena o
Chrastavakere Čechi. Sar pisinďa andro Bulletin the o Ivan Vydra.: „Del pes
andro čačipen te phenel, hoj e Čechiko škola obecno hin peršo so dičhol avri so
kerde o Čechi Chrastavate pal bari historija so sas maj calo ňamciko.“
Pal o mariben avile o čechika sikhľuvne andro khera pro pľacos the paš e
khangeri u koda kher ačhiľa sar e maťersko škola. Aľe o kher furt džalas tele,
aňi imar na sas mištes vibavimen. Te avile pre kontrola pal e higijena, ta
mušinde pestar te kerel koren, kaj te na mušinen e školka te phandel. O foros
kamelas kaleha vareso te kerel, ta pisinďa projektos pro prikeriben.
Andro berš 2013 pes calkom prikerdo kher andre Revolučno uľica paťivaha
phundravel. Pro kher hin pale pisimen Česká škola 1923 („e Čechiko škola
1923“), kavka sar sas the andro berš 1923. Perširaz pal o Mňichovos, so čhinďa
tele paťiv the čhiďa e Chrastava tel e zor la Tritona Rišatar. Imar pre
duvareste sas pro kher avri učharďi the e deska le Bohumiloske Honsaske (peršes
sas kada mek angle rekonstrukcija andro berš 2009, sar prikerenas o kher, ta la
ile tele ta akanakes sas avriučharďi pre duvareste, le učiťeľiske le Honsaske
kampel te del paťiv).
Sigutňi povodňa 7. augostos 2010
Pre kajse dara so sas Chrastavate 7. augostoste andro berš 2010 ňiko na
bisterela. O povodňi so rozmarde lačho kotor amare forostar sas jekbareder andre
Chrastavakeri historija. Pal kada kalo ačhiben chudne chočsar te pomožinel o
nipi na ča pal calo Čechiko republika, aľe the pal aver štati. Jekbuter pal e
Ňamciko, Polčiko, Švedsko the Vietnamos. The but Chrastavakere pomožinkernas le
susedenge, savenge kampelas. Aňi pes na del te paťal kaleske sar but pomožinďa e
armada, o hasiči, o zdravotňika, o žandara.
Pal o povodňi pes chudňa te prikerel. But rozmarde khera sas calkom arade the
pre kada than sas ačhade neve. Aver khera sas prikerde. Pale sas kerde o droma,
prikerde o koriti so džal o paňi. O prikeribena sas poťimen kole lovendar so
bičhade o nipi the so diňa mek o štatos. Savoro jekhetane molas jepaš milijarda
koruni.
O Roma Chrastavate
O phure leperen, hoj o Roma Chrastavate dživen pal o 60. berša. Imar but berš
dživen calkom sar o gadže, šaj phenas, hoj but lendar hine starousedlika. But
lendar phiren the pro akciji so kerel o foros, jekbuter pre kola športova. Pro
angluno agor beršeste 2016 pes dochudňa peršo Rom, o Oto Varadi, ke foroskere
žandara. Savore dženendar hin Roma Chrastavate pandž percenti.
Chrastavate, 11. februariste 2016